Różycki Tadeusz Edmund Dominik (1827–1893), dowódca powstania styczniowego na Rusi. Ur. 16 VIII w Agatówce na Wołyniu, był synem Karola (zob.) i Marii z Czajkowskich, siostry Michała (zob.).
Po powstaniu listopadowym ojciec R-ego udając się na emigrację, odesłał najmłodsze dziecko, już wywiezione do Galicji, z powrotem na Wołyń. R. wychowywał się zrazu na wsi, potem w Kijowie, pod opieką Zuzanny Pilchowskiej i pod jej nazwiskiem; po śmierci tejże – u Józefów Szymanowskich. W r. 1840 władze odkryły jego tożsamość; z rozkazu cara wywieziono go do Petersburga i umieszczono w Pawłowskim korpusie kadetów. Dyskretnie czuwała nad nim młodzież polska studiująca nad Newą, nie chcąc dopuścić do jego wynarodowienia. W r. 1847 wszedł R. do służby wojskowej; po rocznym stażu w szkole artyleryjskiej zotał wysłany latem 1848 na front kaukaski. Otrzymał przydział do sztabu, służył głównie na odcinku wschodnim (Kachetia, Dagestan), w wypadach przeciw góralom i akcjach pacyfikacyjnych. W r. 1851 udał się do Petersburga, gdzie przyjęty został do Akademii Wojskowej, awansując w r. 1852 na porucznika. Po dwóch latach powrócił na Kaukaz w randze sztabskapitana. W czasie wojny wschodniej uczestniczył w 2 półroczu 1855 w walkach na froncie tureckim. Odznaczył się w bitwach i potyczkach, otrzymał kilka orderów i złotą szablę z napisem «za chrabrost».
W r. 1858 wziął 11-miesięczny urlop, odwiedził krewnych na Wołyniu, objechał Francję, Szwajcarię i Włochy. Zbliżył się z ojcem, utwierdził się w patriotyzmie polskim i przejął się też towianizmem. Utrzymywał kontakty z przebywającym w Paryżu Sewerynem Goszczyńskim. Dwa lata jeszcze przesłużył na Kaukazie, już jako kapitan, w sztabie okręgu dagestańskiego. W styczniu 1861 postarał się o przeniesienie do Żytomierza, do sztabu III korpusu, już z myślą o udziale w ruchu narodowym. W listopadzie t.r. wziął motywowaną sprawami rodzinnymi dymisję w randze podpułkownika. Znalazł przejściowo zarobek przy pracach mierniczych, związanych z reformą włościańską.
W połowie r. 1862 wszedł R. w skład czerwonego «komitetu ruchu» w Kijowie; z jego ramienia w grudniu jeździł do Warszawy i podpisał układ z Komitetem Centralnym Narodowym, podporządkowując mu Wydział Prowincjonalny na Rusi. Stanął na czele komitetu wołyńskiego. Uważając, że Ruś nie jest przygotowana do powstania, usiłował odsunąć jego wybuch do jesieni 1863. W kwietniu 1863, w czasie narady w Sidorowie, po galicyjskiej stronie Zbrucza, uzgadniał z Józefem Wysockim i Zygmuntem Miłkowskim termin podjęcia walki na Ukrainie i wsparcia jej z Galicji. Dn. 7 V t.r. wyprowadził z Żytomierza oddział 850 jeźdźców ochotników, w skład którego obok szlachty wchodzili kozacy i czeladź dworska. R. planował, aby szybkimi marszami zbliżyć się do Galicji i tam połączyć się z innymi oddziałami. Zajął bez walki Lubar, przeszedł do Połonnego, odczytywał złote hramoty, zapewniające wolność, równość i ziemię ludności ruskiej, szukał zbliżenia z ludem, nawiązywał do kampanii wołyńskiej swego ojca z 1831 r. Stoczył potyczki pod Miropolem i Worobijówką (16 i 19 V), nie udało mu się połączyć z partią Jana Chranickiego i nie udał mu się też wypad w kierunku Podola. Widząc, że załamało się powstanie w Kijowszczyźnie oraz że nie nadchodzą obiecywane posiłki galicyjskie, podjął odwrót na zachód i na czele swego pułku jazdy pod Salichą 26 V brawurową szarżą na przeważającą liczebnie nieprzyjacielską piechotę wyrąbał sobie drogę. Złożył broń na galicyjskiej granicy 28 V, ale uchronił swoich jeźdźców od internowania i rozlokował ich po dworach w rejonie Tarnopola.
R. nie wziął udziału w wyprawie na Radziwiłłów. Po aresztowaniu Wysockiego Rząd Narodowy (RN) 10 VII mianował go naczelnym wodzem ziem ruskich w randze generała, zasilił go też kredytem 200 tys. złp. R. dysponował w Galicji Wschodniej kilkoma oddziałami, w sumie do 5 tys. ludzi, ale wkroczenie ich na Ruś się odwlekało, w związku ze słabnącymi szansami powstania oraz opóźniającą taktyką ziemiańskich działaczy we Lwowie i Kamieńcu Podolskim. Poparł więc R. Izydora Kopernickiego w jego zatargu z «białym» Komitetem Galicji Wschodniej; nie zdołał zapobiec niefortunnej wyprawie na Poryck (1–2 XI), za którą winił gen. Kruka (Michała Heydenreicha). Myślał teraz o skoordynowaniu wyprawy na Ruś z uderzeniem od strony Bałkanów poprzez Rumunię; bezpodstawnie rachował na pomoc swego wuja Sadyka paszy. W 2. poł. listopada asystował w Krakowie przy ufundowaniu Wydziału RN w Galicji. Romuald Traugutt zatwierdził go na stanowisku organizatora wojskowego tej dzielnicy, ale czasowo delegował go do Stambułu. Zdał więc R. sprawy miejscowe Janowi Sawickiemu («Strusiowi»), sam zaś udał się na Bliski Wschód via Paryż, gdzie znalazł się w końcu grudnia. W Stambule spędził kilka tygodni w początku 1864 r., zdał sprawę ze swych czynności w memoriale datowanym z Paryża 28 II. Poddał w nim krytyce dotychczasową działalność agenta Hotelu Lambert Władysława Jordana, szkicował kosztorys (najmniej 4 mln!) wyprawy zbrojnej z Turcji na Ruś, ogłosił nawet odezwę pt. Obywatele Rusi! Czwarty już rok trwa czynna walka… 12 X 1864 (b.m.w. 1864). Wzywał RN, ażeby zerwał ze «stronnictwem reakcyjno-szlacheckim» i szukał oparcia w masach ludowych, nie zaś u obcych rządów. Traugutt odpisał R-emu 25 III, że milionami już nie rozporządza, a z reakcją nigdy nie trzymał. W Galicji obowiązywał już stan oblężenia, powstańcy z oddziałów R-ego, nie wyprowadzeni na plac boju, odpływali na Zachód. R. zajmował się tymczasowym rozkwaterowaniem ich w Badenii. W maju wziął udział w naradzie zagranicznych komisarzy rządowych w Dreźnie, podpisał się pod tzw. memoriałem 7 obywateli, wzywającym ponownie RN do bardziej rewolucyjnej polityki.
R. pozostał na emigracji, skazany zaocznie przez sąd wojenny w Kijowie (1871) na wieczne wygnanie z Cesarstwa. Trzymał się zrazu blisko gen. Bosaka (Józefa Haukego) i Aleksandra Guttrego, nie widać, aby poparł Jana Kurzynę. W r. 1865 zasiadał w zarządzie Stowarzyszenia Wzajemnego Bratniej Pomocy. W wyborach do władz Zjednoczenia Emigracji Polskiej (ZEP) uzyskał 371 głosów, jako szósty z kolei; wszedł więc do Komitetu Reprezentacyjnego ZEP, ale wycofał się zeń już po tygodniu, na tle sporu «o znaczenie idei prawdy chrześcijańskiej». Słowem, zdeklarował się jako towiańczyk, co postawiło go na marginesie życia emigracyjnego. Pracował zarobkowo: zrazu w biurze «Crédit Foncier», potem w zarządzie kolei żelaznej Lyońskiej. W sierpniu 1870 wziął udział w naradzie wojskowych polskich w Paryżu nad planem utworzenia legionu polskiego. W czasie Komuny ułożył i rozplakatował odezwę do ludu Paryża (24 III 1871). Potępiał w niej «złoto i użycie, egoizm i materializm», wzywał mieszkańców Paryża do spokoju: «Padniej na kolana przed Panem nad Pany», ostrzegał przed karą niebios. Odezwa wywołała kpiny i ironiczne uwagi. W czasie represji przeciw komunardom poświęcał się grzebaniu pomordowanych rodaków. Wydał w r. 1871 w Paryżu Quelques cris d’amour et de douleur sur l’état actuel de la France.
R. uzyskał prawo wjazdu do Galicji, a z czasem i poddaństwo austriackie. Osiadł w r. 1872 w Krakowie, został rewidentem Tow. Ubezpieczeń Wzajemnych (TUW), potem awansował na inspektora. Praca ta polegała na kontrolowaniu lokalnych agentów Towarzystwa, w nieustannych wędrówkach po prowincji, od Białej po Zaleszczyki. W życiu publicznym R. nie brał udziału, poza wystąpieniami na rocznicowych obchodach 1830 i 1863 r. Zmarł 23 V 1893 w Krakowie, pochowany został w kwaterze weteranów powstania na cmentarzu Rakowickim, gdzie staraniem urzędników TUW wystawiono mu nagrobek.
Ożeniony w r. 1876 z Adelą z Andrzejewskich, od kilku lat «siostrą» spod znaku Towiańskiego, miał z nią R. dwu synów i córkę, zmarłą w dzieciństwie.
Imię R-ego jako swego patrona nosił w okresie międzywojennym 19 P. Ułanów Wołyńskich stacjonujący w Ostrogu.
Maria Konopnicka wprowadziła R-ego do opowiadania ,,Hrabiątko” (ogłoszonego m.in. w „Kur. Warsz.” 1906 nr 319).
Częste reprod. 2 fot.: w mundurze rosyjskim oraz popowstaniowa, cywilna; Medalion brązowy na nagrobku; – Kozłowski, Bibliogr. powstania; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Enc. Wojsk.; Katalog koresp. Działyńskich, Zamoyskich; Lewak-Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog; Bartkowski J., Spis Polaków zmarłych w emigracji od roku 1831, w: Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., VII/VIII; – Barwiński E., Zygmunt Kaczkowski w świetle prawdy (1863–1871), Lw. 1920; Białkowski L., Słowo o Karolu i Edmundzie Różyckich, „Roczniki Human.” R. 1: 1949 s. 299–302; Borejsza J., Emigracja polska po powstaniu styczniowym, W. 1966; Dubiecki M.. Edmund Różycki. Szkic biograficzny, Kr. 1895; Gawroński F., Rok 1863 na Rusi, Lw. 1902–3 I 171–95, II 251–78; Halicz E., Sprawozdanie generała Edmunda Różyckiego z misji na Wschodzie w 1863/1864 roku, Zesz. Nauk. Wojsk. Akad. Polit., S. hist., 1962 nr 7 s. 59–68; Kieniewicz S., Adam Sapieha, Lw. 1939; tenże, Powstanie styczniowe, W. 1972; Kozłowski E., Generał Józef Hauke-Bosak 1834–1871, W. 1973; Lewak A., Dzieje emigracji polskiej w Turcji, W. 1935; Przyborowski W., Dzieje 1863 r., Kr. 1902 III 248–60; tenże, ostatnie chwile powstania styczniowego, Kr. 1887 III 80; Ratajczak L., Polska wojna partyzancka 1863–1864, W. 1966; Sawicki J., Galicja w powstaniu styczniowym, Lw. 1909 s. 67, 91–110, 124–9; Syroczyński L., Z przed 50 lat, Lw. 1914 (podob. s. 94); Widerszal L., Sprawy kaukazkie w polityce europejskiej, W. 1934; Wyczańska K., Polacy w Komunie Paryskiej, 1871 r., W. 1957; Zieliński S., Bitwy i potyczki 1863–1864, Rapperswil 1913; – Awejde, Zeznania; [Bałaszewicz J.] Potocki A., Raporty szpiega, W. 1973 II; Bobrowski T., Pamiętnik mojego życia, W. 1979 I–II; Bunkiewicz J., Baczność orle z Lechitu. Kilka wierszy do … E. R., Paryż 1864; Czartoryski W., Pamiętnik, W. 1960; Daniłowski W., Notatki do pamiętników, Kr. 1908; Dok. Rządu Narod.; Dok. Wydz. Wojny; Feliński Z. S., Pamiętniki, W. 1986; Galicja w powstaniu styczniowym; Goszczyński S., Dziennik Sprawy Bożej, W. 1984 I–II; Jabłonowski L., Pamiętniki, Kr. 1963; Janowski J. K., Pamiętniki o powstaniu styczniowym, Lw.-W. 1923–7 I–II; Kozłowski E., Rok 1863 na Ukrainie, Kr. 1979; Lasocki W., Wspomnienia mojego życia, Kr. 1933 I; Mickiewicz W., Emigracja polska 1860–1890, Kr. 1908 s. 133; tenże, Pamiętniki, Kr. 1927 II; [Miłkowski Z.] T. T. Jeż, Od kolebki przez życie, Kr. 1936 II–III; Polska działalność dyplomatyczna 1863–1864, W. 1937 I; Prasa tajna; Ruch społ.-polit. na Ukrainie; Sokulski F., W kraju i nad Bosforem, Wr. 1951; Trentowski B., Listy, Kr. 1937; [Trzywdar Burzyński J.], W przechodzie przez Tarnopol, „Głos Pol.” (Tarnopol) R. 10: 1913 nr 3; W czterdziestą rocznicę powstania styczniowego, Lw. 1903 s. 234–40; Wielki kalendarz narodowy na r. 1913, Kr. 1913 k. 15 (podob.); Zbiór zeznań; Zeznania śledcze o powstaniu; Zjednoczenie Emigracji Pol.; – „Piast” R. 25: 1937 nr 5 s. 11 (podob.); – B. Jag.: rkp. 7861 akc. 85–87/55, 94/155, 11/67; B. Narod.: rkp. 2957, 6534–6535, 6543, 8818; B. Ossol.: rkp. 6516; Księga zmarłych na cmentarzu Rakowickim w Kr. z r. 1893, poz. 1470.
Stefan Kieniewicz